Çölyak Hastalığı Nedir?
Çölyak hastalığı, kalıcı gluten intoleransı demektir. Bu hastalık, ince bağırsaktaki mukusun zedelenmesiyle ortaya çıkar ve besinlerin yeterli derecede özümsenememesine sebep olur. Buna ek olarak, çocuklarda yetersiz büyüme, ishal ve kusmaya da yol açabilir. Bu hastalığın gelişimini belirleyen hem genetik hem de çevresel faktörler bulunmaktadır. Çölyak hastalığı ile ilgili bilmeniz gereken her şeyi öğrenmek için okumaya devam edin!
Çölyak hastalığı: Gluten nedir?
Gluten, buğday, arpa, çavdar ve yulaf gibi ürünlerde bulunan bir tür proteindir. Prolamin olarak bilinen moleküller bu hastalığa yol açar. Bu prolaminlerin isimleri, içinde bulundukları besine göre değişiklik gösterir. Prolaminlerin aldığı farklı isimler şunlardır:
- Gliadin, buğdayda bulunan bir prolamindir.
- Hordein, arpada bulunan bir prolamindir.
- Sekalin, çavdarda bulunan bir prolamindir.
- Yulafta bulunan ve avenin olarak bilinen prolaminin zararlılığı ise tartışmalıdır.
Çölyak hastalığı teşhisi
Çölyak hastalığının teşhisinin nasıl yapıldığını bilmek de önemlidir. Eğer bu hastalıktan şüpheleniyorsanız mideye ve bağırsağa bağlı belirtilerin başka bir hastalıkla alakalı olup olmadığı araştırılmalıdır. Bunun için doktorlar serolojik testler yapılmasını isteyebilirler. Bu hastalık genellikle sağlık uzmanları tarafından bağırsak biyopsisi alınarak teşhis edilir.
Bağırsak biyopsisi yapmak için ince bağırsak mukusundan bir örnek endoskopiye gönderilir ve Marsch sınıflandırması baz alınarak analiz edilir.
Epidemiyoloji: Kimlerde görülür?
Avrupa’da, insanların yüzde birinde çölyak hastalığı olduğu ve bu yüzde bir içerisinde kadınların erkeklerden daha çok yer aldığı bilinmektedir. İspanya’da 1/118 çocukların 118’de 1’i ve yetişkinlerin ise 389’da 1’i çölyak hastalığına sahiptir.
Çölyak hastalığından daha çok muzdarip olan yaş grupları ise şöyledir: altı yaştan küçük çocuklar ve 40 ve 50’li yaşlarındaki yetişkinler.
Çölyak hastalığı türleri
1. Klasik ya da tipik çölyak
Bu türde görülen belirtiler, anormal bağırsak emilimi ile alakalıdır. Genellikle altı ila on sekiz aylık bebeklerde sütten kesildikten ve glutenle tanıştırıldıktan sonra ortaya çıkar. Bununla beraber, gluteni tanıştırmayı geciktirmenin de bu hastalığın oluşma riskini önlemeye bir katkısı olmadığı görülmüştür.
2. Atipik çölyak
Bu tür, bağırsak yoluyla alakalı olmayan belirtiler gösteren bir türdür. Atipik çölyakta ya hiç bağırsak problemi görülmez ya da çok az görülür. Genellikle belli bir yaştan büyük çocuklar ve yetişkinler atipik çölyaktan muzdarip olur. Sindirim güçlüğü gibi yaygın belirtilerle bu türde karşılaşılmaz.
3. Sessiz ya da asemptomatik çölyak
Ailesinde çölyak hastalığı olan ya da otoimmün (vücutta normalde bulunan maddelere karşı üretilen antikorların neden olduğu hastalık) ya da bir genetik hastalığa sahip olan kişilerde görülen türdür. Bu vakalarda test pozitif çıkar fakat bağırsak florasına bağlı bir belirti görülmez.
4. Gizli çölyak
Bu formda ise hastalar asemptomatik çölyak hastalığına sahiptir ve gluten içeren gıdalar yiyebilirler. Seroloji testi pozitiftir fakat bağırsakta bir körelme ile karşılaşılmaz.
5. Potansiyel çölyak
Potansiyel çölyak olan kişiler ise genetik ve serolojik testlerde pozitif sonuç veren fakat henüz çölyak olduğu teşhis edilmemiş kişilerdir. Bu durumda da bağırsak mukozası ya normaldir ya da çok az anormalliğe sahiptir.
6. İnatçı çölyak
İnatçı çölyak, bağırsakta özümsenme zorluğu ve körleşme belirtileri gösteren fakat bir yıldan uzun süre glutensiz beslenilmesine rağmen ortadan kalkmayan bir çölyak türüdür. Şu ana kadar çölyak hastalığının bilinen tek tedavisi glutenden kaçınmak olduğu için bu kategorideki kişilerin glutensiz besinleri ayırt etmede çok dikkatli olması ve bunu istikrarlı bir şekilde yapmaya devam etmesi çok önemlidir.
İlk bakışta çok kısıtlayıcı gibi görünse de glutensiz pek çok gıda bulunmaktadır. İşte gluten içermeyen besinler:
- Çoğu süt ve süt ürünleri.
- Taze, konserve ya da dondurulmuş et, balık ve deniz ürünleri.
- Yumurta.
- Meyve, sebze ve kök bitkiler.
- Kurutulmuş meyveler.
- Yağ, üzüm sirkesi, tuz va baharatlar.
- Şeker ve bal.
- Şarap, asitli içecekler, kahve çekirdeği ya da öğütülmüş kahve ve çay.
- Gluten içermeyen tahıllar: pirinç, mısır ve bunların türevleri.
Çölyak hastalığına sahip birinin buğday, arpa, çavdar, yulaf ve tahıl ve unları içeren her şeyi diyetinden çıkarması gereklidir. Ayrıca, eğer bu hastalığa sahipseniz fark etmeden gluten almamak için aldığınız her ürünün etiketini kontrol etmeniz en iyisi olacaktır. Öte yandan, glutensiz olarak etiketlenen ve 20 ppm’ye kadar gluten içeren gıdalar olduğunu da unutmamanız gerekir.
Çölyak hastalığı olmayan gluten hassasiyeti
Çölyak olmayan gluten hassasiyeti, çölyak hastalığına sahip olanların on katı kadar fazla insanın sahip olduğu düşünülen ve yeni teşhis edilen bir rahatsızlıktır. Bu rahatsızlığa sahip kişilerde glutene bağlı bazı belirtiler görülmektedir. Bu kişilerin de gluten tüketmekten kaçınması gereklidir. Bu durumdaki insanlar için düşük FODMAP diyeti etkili bir çözüm olabilir.
- Polanco I. Enfermedad celíaca. Barcelona, JR Prous, 1996.
- Polanco, I., & Ribes, C. (1995). Enfermedad celíaca. Pediatria Integral, 1(2), 124.
- Allué, I. P. (2014). Enfermedad celíaca. Revista del laboratorio clínico, 7(4), 141-144.
- Miranda Díaz, M., Alonso Romero, L., De Castro Ochoa, M., & Millán Jiménez, A. (2012). Enfermedad celíaca: nuevos criterios diagnósticos. Vox Paediatrica, 19(2), 28-33.
- Salas-Salvadó, J., i Sanjaume, A. B., Casañas, R. T., i Solà, M. E. S., & Peláez, R. B. (Eds.). (2019). Nutrición y dietética clínica. Elsevier Health Sciences.